Odmiejscowe nazwiska chłopów

[Fronczak Waldemar]

Zazwyczaj utarło się przekonanie, że odmiejscowe nazwiska są typowe dla szlachty. Badając źródła, można jednak znaleźć wcale ładne przykłady na to, że i chłopi brali lub otrzymywali nazwiska urabiane od nazw miejscowości.
Oto kilka przykładów zaczerpniętych z XVIII wiecznych ksiąg metrykalnych parafii Pszczonów w Księstwie Łowickim.
Wiesiołkówna - od wsi Wiesiołów
Żabka - od wsi Żabki
Dańkoski - od nazwy młyna Daniek
Januszeski - od Januszewa
Kapera - od osady Kapera (a ta zapewne od ludowej nazwy zająca )
Krępski - od wsi Krępa
Grochola - od wsi Grochal
Drzewiecki - od wsi Drzewce
Dzierzgowski - od wsi Dzierzgów
Rogowski - od miejscowości Rogów
Reczulski - od wsi Reczul
Oczywiście przykładów tych jest znacznie więcej, ale wybrałem te, które dotyczą najbliższych miejscowości. W księgach widać wyraźnie, że proces kształtowania nazwisk jeszcze się nie zakończył. Duża ilość chłopów na początku XVIII wieku, występuje jeszcze bez nazwiska.
Inne są już ukształtowane i mają za sobą wiele lat tradycji np. Grochala i Wiesiołek pojawiają się w nieodległej Słupi już w 1676 roku.

[Jowisz50]

Inne są już ukształtowane i mają za sobą wiele lat tradycji np. Grochala i Wiesiołek pojawiają się w nieodległej Słupi już w 1676 roku.

Witaj Waldku
A czym tłumaczyłbyś taki fakt?
Pozdrawiam
Andrzej

[Fronczak Waldemar]

A czy możesz nieco jaśniej?
Spróbuję zgadnąć. Chodzi o to, że niektóre nazwiska chłopskie pojawiły się znacznie wcześniej?
No cóż, proces kształtowania się nazwisk jest długotrwałym i złożonym. Nie wszystkie nazwy osobowe, które pojawiają się w źródłach pisanych przetrwały do dzisiaj. Niekiedy mamy do czynienia, z kilkakrotnym pojawianiem się i zanikaniem danej nazwy osobowej.
Nazwy były płynne i nie zawsze miały charakter dziedziczny. Zmienność tą obserwujemy zarówno u szlachty, gdzie najwcześniej wykształciły się nazwiska, jak i mieszczaństwa czy chłopstwa. Mimo, że nazwiska najpóźniej wykształciły się u chłopów, to jak to zwykle bywa, nie ma tu jednolitej zasady. Znamy przykłady używania "nazwisk" przez chłopów stosunkowo wcześnie. Co innego jest jednak posiadanie takiego "imioniska" a co innego przyjęcie go, jako trwałego wyróżnika dziedzicznego, ale i tu można znaleźć wyjątki.
Ograniczając się jedynie do nazwisk chłopskich zasygnalizuję, że np. w króleszczyznach niedaleko Płocka spotykałem nazwiska chłopskie, które w stanie bez mała niezmiennym przetrwały od końca XV wieku do dzisiaj. Jest jednak również wiele przykładów, że jeszcze w XIX wieku nazwiska chłopskie ulegały zmianom, już to poprzez pomyłki przy zapisach, już poprzez celowe zabiegi upiększające. W aktach metrykalnych prawie każdej parafii można znaleźć przykłady na uszlachcanie sobie nazwisk chłopskich poprzez dodawanie końcówek -ski
Proces kształtowania się nazwisk chłopskich trwał aż do I wojny, bowiem jeszcze wtedy obserwujemy kolejne zmiany spowodowane przechodzeniem zapisów z cyrylicy na alfabet łaciński, co niosło niejednokrotnie wiele pomyłek.

[Jowisz50]

Waldku, zapytałem, bo prześledziłem wszystkie miejscowości podobne do mojego nazwiska. Niestety nie bardzo znalazłem coś konstruktywnego. Kiedyś dowiedziałem się, że moje nazwisko prawdopodobnie pochodzi od wykonywanej pracy. Łuba to kora drzewa i wytwarzane z niej wyroby. Coś tak czuje, że pewnie moje nazwisko zostało nadane (przez jakiś dekret Cara?) na podstawie uprawianego zawodu np. robienia łubianek.
Pozdrawiam
Andrzej
PS. Stąd moje pytanie

[Fronczak Waldemar]

Andrzeju, rozbawiłeś mnie tym dekretem carskim. Administracyjnie nazwiska nadawano jedynie Żydom, którzy jeszcze nazwisk nie posiadali i tu inwencję wykazywali urzędnicy, a nie władcy.
Pozostałe kształtowały się w różnych okolicznościach i brały się z wielu różnych źródeł. Widać to doskonale w odpowiedziach Ewuni (praca prof. Rymuta). Aby systemowo zapoznać się z tą problematyką, należy niestety poślęczeć nad opracowaniami, choćby Instytutu Języka Polskiego.

[Jowisz50]

...inwencję wykazywali urzędnicy, a nie władcy.

Władcy stanowili prawo, a urzędnicy wykonywali swoje czyności. Tu pełna zgoda
Pozdrawiam
Andrzej

[wicy]

Ograniczając się jedynie do nazwisk chłopskich zasygnalizuję, że np. w króleszczyznach niedaleko Płocka spotykałem nazwiska chłopskie, które w stanie bez mała niezmiennym przetrwały od końca XV wieku do dzisiaj. Jest jednak również wiele przykładów, że jeszcze w XIX wieku nazwiska chłopskie ulegały zmianom, już to poprzez pomyłki przy zapisach, już poprzez celowe zabiegi upiększające. W aktach metrykalnych prawie każdej parafii można znaleźć przykłady na uszlachcanie sobie nazwisk chłopskich poprzez dodawanie końcówek -ski
Proces kształtowania się nazwisk chłopskich trwał aż do I wojny, bowiem jeszcze wtedy obserwujemy kolejne zmiany spowodowane przechodzeniem zapisów z cyrylicy na alfabet łaciński, co niosło niejednokrotnie wiele pomyłek.

Waldek, co więcej mógłbyś powiedzieć o upiększaniu nazwisk końcówką -ski? Czy był to proces charakterystyczny dla jakiegoś późniejszego okresu, czy trwał na przestrzeni wieków może nawet już od XVw.?? Czy już w XV w. chłopi na -ski byli powszechni?

[Jowisz50]

Witku, ciekawe pytanie.
Czy są miejscowości co mają końcówke -ski?
Pozdrawiam
Andrzej

[Fronczak Waldemar]

W XV wieku, to nazwisk szlacheckich na -ski było niewiele. Chłopskie zaś należały do wyjątków i nie przypominam sobie żadnego z sufiksem -ski, czy też podobnym. Proces upiększania nazwisk u chłopów można zauważyć już w XVII i XVIII wieku. Niekiedy miał on charakter przejściowy i zależał od fantazji zapisującego. W materiałach które posiadam z Księstwa Łowickiego z XVIII wieku, chłopskie nazwiska były prawie w całości ukształtowane. Pojawiały się w obrębie rodzin liczne oboczności i zniekształcenia, ale uszlachcenia spotyka się najczęściej w sytuacjach, gdy przedstawiciel danej rodziny awansował np. zostawał oficjalistą dworskim. Ożenek w miasteczku też był nieraz powodem do "odmieniania" nazwiska.
Planuję w najbliższym czasie zakończyć prace nad jedną parafią, gdzie zachowane są księgi od XVII wieku, wówczas możemy posiedzieć nad tym materiałem i zobaczyć jak to wyglądało w konkretnej parafii.

[Fronczak Waldemar]

Czy są miejscowości co mają końcówke -ski?

W złożeniach, tak np. Krupski Młyn

[Jowisz50]

Waldku, mam nadzieję, że się nie gniewasz (za moje pytania)?
Wszyscy wiedzą, że jesteś duszą towarzystwa, a moje czasem zapytania tylko mają na celu, żeby inni mogli skorzystać z Twojej wszechstronnej wiedzy jaką posiadasz.
Pozdrawiam
Andrzej

[klw]

Waldku,

chętnie bym się zgodził z Twoim poglądem, ale gdzieś w Andrzeja zdaniu tkwi kawałek prawdy(?), legendy(?), pamięci pokoleń(?).

... Nazwiska większości mieszkańców pozmieniano. Według przekazów starych ludzi, władze carskie wezwały ludzi do gminy i tam wpisano do rejestrów nowe nazwiska z końcówką –uk. Zostawiono w spokoju rodziny katolickie takie jak Hryniewicz czy Staszewski. ...

To fragment jednego z rodzinnych pamiętników. Ale takich opowieści nasłuchałem się wiele w latach 50/60, na terenach między Krzną, a Bugiem w okolicach Terespola. Być może trudno z takim poglądem się zgodzić, ale mógł to być jeden z objawów prześladowań tamtejszych Unitów. Może nie ukaz, a (samo)wola urzędników carskich i mimo braku pisanych dowodów coś na rzeczy może być.

Tym bardziej, że nowsza historia takie praktyki pokazuje choćby na Litwie, gdzie formalnie nie uwidzisz -wiczów i -skich.

[klw]

Rozpisaliście się tak, że odpowiedziałem na post z 10 numerów wcześniejszy

[Fronczak Waldemar]

Ten fragment już widziałem i pamiętam również dyskusje na ten temat. Różne cuda się działy, ale trudno mówić o jakichś szeroko zakrojonych akcjach w skali całego imperium. Ja piszę o Królestwie Polskim. Rosją się nie zajmuję. Co do wyjaśnienia i weryfikacji rodzinnego przekazu, radzę sprawdzić księgi metrykalne i inne źródła wcześniejsze.

[klw]

Taką też ścieżką podążam i jak na razie nie znajduję potwierdzeń tych opowieści. Dlatego tak nadziergałem pytajników. Ale opowieści też skądś się wzięły - może z jednego przypadku, albo z wcześniejszych czasów.

Ja Rosją również się nie zajmuję. Południowe Podlasie było w Królestwie Polskim.
A Litwa, to tylko przykład praktyk ze zmianą nazwisk.